Իմ սիրտը դա մի փոքրիկ աշխարհ է, որտեղ ապրում են իմ ամենասիրելի և հարազատ, մարդիկ։ Իմ շրջապատում ես շատ – շատ ընկերներ ունեմ, որոնք իմ կողքը միշտ կանգնած են, իսկ ես նրանց կողքը։ Մենք իրար հետ ճամփորդում ենք, ճաշում ենք, խաղում ենք և այլն հավես զբաղմունքներով ենք զբաղվում։ Նաև շատ բարեկամներ ունեմ, որոնց ես շատ սիրում եմ։ Օրինակ իմ հորաքրոչը, քեռուն, եղբայրները, քույրերը, տատիկները, պապիկները իմ ամենասիրելի բարեկամներն են։ Ես նաև շատ եմ սիրում իմ ուսուցիչներին։ Եթե նրանք չլինէին ես այս աշխարհում լեզուներ չէի իմանա, չէի կարողանան շփվել մարդկանց հետ, չէի կարողանա ինքս ինձ պաշտպանել և այդ բոլոր պատճառներով ես նրանց շատ շնորհակալ եմ։

Ամենաշատը շնորհակալ եմ իմ հայրիկին և մայրիկին։ Նրանք իմ ամենասիրելի մարդիկ են։ Նրանք իմ համար ամենինչ անում են, որպիսզի ես ուրախ լինեմ։

Այս բոլոր մարդկանց ես կարող եմ նվիրել իմ սիրտը։

Ապրիլի 2 – ին կինետոգրաֆների խումբը ներկայացնում էր իրենց աշխատանքը, որը կատարել են մեկ տարվա ընդհացքում։ Աշտարակի դպրոցականներին դիմավորելուց հետո Արևելյան դպրոց գնացինք և այնտեղ սկսվեց մեր ներկայացումը։ Ներկայացման ժամանակ պատմում էինք թե ինչ է կինետոգրաֆիան և ինչ պարեր ենք վերծանել։ Նաև պատմեցինք մեր վերծանած ՝ Վանա քոչարի և Ապարանի քոչարի պարերի մասին։ Վանա քոչարի պարը ներկայացնելուց հետո դրսում

Հռոմեական մշակույթը
Հռոմեացիների ստեղծած մշակույթի վրա մեծ էր հունականի ազդեցությունը: Հարուստ հռոմեացիները իրենց երեխաներին ուղարկում էին Հունաստան՝ դպրոցներում սովորելու: Շատ հույն փիլիսոփաներ և մշակույթի գործիչներ տեղափոխվում էին Հռոմ: Հունական օրինակով հռոմեական քաղաքներում կառուցվում էին թատրոններ:
Լատիներեն էին թարգմանվում հունական գիտական և գրական ստեղծագործություններ: Հունական
մշակույթի ազդեցությունը առավել մեծացավ հատկապես այն բանից հետո, երբ Հունաստանից մեծ քանակությամբ արվեստի գործեր տեղափոխվեցին Հռոմ:

Հին Հռոմը ուներ զարգացած իրավական համակարգ: Հռոմի ամենավաղ օրենքները գրված էին Տասներկու տախտակների վրա:

Ճարտարապետության ոլորտում հատկապես բնութագրական է քաղաքաշինությունը: Հռոմում ծաղկում ապրեց նաև քանդակագործությունը: Մեծ թվով քանդակներ ստեղծվում էին անհատական պատվերներով:

Հռոմեական աստվածները
Յուպիտեր Գլխավոր աստվածը
Յունոնա Յուպիտերի կինը` մայրության և ըն տանիքի հովանավորը
Միներվա — Գիտության, արվեստի և արհեստների
հովանավոր դիցուհի
Մարս — Ռազմի աստվածը
Հռոմեական կայսրությունում երկրպագվում էին նաև արևելյան աստվածներ Միթրան, Իսիդան, Օսիրիսը:

Մարդկությունը մինչ օրս օգտվում է հռոմեացիների կողմից ստեղծված քաղաքական, գիտական և մշակութային արժեքներից:
Հին հռոմեացիների հայտնի հայտնագործություններից էր բետոնը: Այդ շինանյութը լայնորեն օգտա գործվում էր Հռոմեական պետությունում և թույլ էր տալիս ամուր և վիթխարածավալ շինություններ կառուցել:
Հռոմեացիները գլադիատորական մարտերի համար կառուցում էին հսկայական շինություններ՝ ամֆիթատրոններ: Դրանք հունական թատրոնների կատարելագործված տարբերակներն էին և համարվում են ներկայիս ֆուտբոլային մարզադաշտերի նախատի պերը: Ամֆիթատրոններից խոշորագույնը Հռոմի Կոլի զեումն էր, որը տեղավորում էր մոտ 60 հազար հանդիսական:

Պատերազմից հաղթանակով վերադարձած զորա վարների պատվին կառուցում էին ժամանակավոր հաղթակամարներ: Դրանց տակով պետք է հանդի սավոր անցնեին զորավարը, նրա զինվորները և ռազմագերիները: Հետագայում հաղթակամարները դար ձան մշտական և հռոմեական քաղաքների կարևոր ճարտարապետական կառույցներից էին: Նոր ժամանակներում դրանց օրինակով եվրոպական շատ քաղաքներում կառուցվեցին հաղթակամարներ: Հին Հռոմում կատարելագործեցին ջրմուղը և կոյուղին: Հռոմեացիները կատարելության հասցրին ջրանցույցների շինարարությունը: Այն թույլ էր տալիս տասնյակ կիլոմետր հեռու վայրերից խմելու և ոռոգման ջուր բերել:

Հռոմեական իրավական մտքի ձեռքբերումներից էր իրավունքի՝ որպես առանձին գիտության սահմանումը, իրավաբանի հաստատության ստեղծումը: Արդի իրավագիտության բազմաթիվ տերմիններ, ինչպես նաև դատարանում երդվելը ժառանգվել են հռոմեական դարաշրջանից։ Հռոմեական պետության օրենքները և օրենսդրական համակարգը մեծ ազդեցություն են թողել եվրոպական և համաշխարհային իրավական համակարգի վրա: Օրինակ՝ հռոմեացիների մոտ է առաջին անգամ օգտագործվել վետոյի իրավունք հասկացությունը: Այն այսօր օգտագործում են ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհրդում:
Հուլիոս Կեսարի օրոք Ք. ա. 45 թ. կատարվեց տոմարի բարեփոխում: Նախկին լուսնային օրացույցը փոխարինվեց արևայինով: Տարին, ըստ դրա, բաղկացած էր 365 և կես օրից: Չորս տարին մեկ փետրվարին ավելացվում էր մեկ օր: Հուլիոսյան օրացույցը մնաց կի րառման մեջ ընդհուպ մինչև XX դարի սկզբները: Մինչ օրս շատ երկրներ օգտագործում են հռոմեական ամսանունները (օրինակ՝ հուլիս, օգոստոս, հունվար և այլն): Հին Հռոմում կար օրաթերթի նախատիպը։ Մագա ղաթի վրա գրում էին քաղաքի նորությունների, օրենք- ների, կարևոր իրադարձությունների և մարդկանց մասին: Այդ մագաղաթները ամրացնում էին քաղաքի տեսանելի վայրերում, բաժանում հայտնի հռոմեացիներին:
Հռոմում քաղաքացիները կարող էին օգտվել կառքերից, որոնց վրա կային հատուկ սարքեր: Դրանք
հաշվում էին անցած ճանապարհը, և համապատասխան գումար էր գանձվում օգտվողից: Այն ներկայիս տաքսիների հռոմեական տարբերակն էր:
Հռոմեացիները հակում ունեին շենքերի պատերին գրառումներ կատարելու կամ նկարելու (գրաֆիտի): Այն, ինչ այսօր համարվում է արվեստի ճյուղ, լայնորեն տարածված էր Հռոմում: Քաղաքի տարբեր շինությունների պատերի գրառումները պատկերացում են տալիս հռոմեացիների առօրյա կյանքի մասին: Կային նաև գովազդային գրառումներ:
Հռոմեական կայսրությունում հռոմեականացման գործընթացի առավել կարևոր ուղղությունը լատինե րենի ներդրումն էր: Օրինակ՝ արդեն I դարում Գալլիայի քաղաքների բնակչության խոսակցական լեզուն գերազանցապես լատիներենն էր:
Լատինական այբուբենը հետագայում լայնորեն տա րածվեց Եվրոպայում։ Մինչ օրս լատիներենը կաթոլիկ եկեղեցու արարողակարգի լեզուն է։ Միջնադարում այն նաև եվրոպական գիտության լեզուն էր: Այսօր էլ ընդունված է գիտական տերմինները ներկայացնել լատիներե նով: Լատինական այբուբենը հիմք է դարձել աշխարհի շատ այբուբենների (օրինակ` անգլերենի, ֆրանսերենի, իտալերենի, գերմաներենի, իսպաներենի և այլն) համար: Մեծ տարածում ունեն նաև հռոմեական թվերը:
Հռոմեացիները օգտագործում էին նոր դեղամիջոցներ և վիրահատական գործիքներ: Առկա բուժման համար առանձնացված էին հատուկ կառույցներ՝ հոսպի տալներ: Հռոմեացիները մեծ ուշադրություն էին դարձնում բնակչության առողջապահության խնդիրներին: Հռոմեացիները կատարելության հասցրին ճանապարհաշինությունը և ստեղծեցին ճանապարհային
երթևեկության կանոններ և նշաններ:
Հռոմում տարածում էին գտել նաև արագ սննդի կետերը, որտեղ մարդիկ կարող էին սնվել տեղում:
Հարուստ հռոմեացիների տանը կար նաև հատակի տաքացման համակարգ: Այն օգտագործում էին նաև հռոմեական բաղնիքներում:

Առաջադրանք

Ինչպես էր հունական մշակույթը ազդել հռոմեական մշակույթի վրա։ Նշե՛ք երկու օրինակ։

Հունական մշակույթի ազդեցությամբ Հռոմում կառուցվեցին թատրոններ 

Հունաստանից Հռոմ էին բերվում արվեստի գործեր, և հունական փիլիսոփաներ ու մշակութային գործիչներ տեղափոխվում էին Հռոմ:

Որտե՞ղ էին հռոմեացիները սովորեցնում իրենց երեխաներին։ Ինչու՞։

Հարուստ հռոմեացիները իրենց երեխաներին ուղարկում էին Հունաստան՝ կրթություն ստանալու համար, քանի որ հունական մշակույթը և գիտությունը բարձր էին գնահատվում:

Ի՞նչ էին Տասներկու տախտակները, և ինչո՞ւ են դրանք կարևոր։

Տասներկու տախտակները Հռոմի առաջին գրավոր օրենքներն էին, որոնք հիմք դրեցին հռոմեական իրավունքին: Դրանք կարևոր էին, քանի որ ապահովում էին օրենքի հավասար կիրառումը և կարգ ու կանոն հասարակությունում:

Ի՞նչ ճարտարապետական և քանդակագործական առանձնահատկություններ ուներ Հռոմը։

Հռոմում կառուցվում էին ջրանցույցներ, հաղթակամարներ, ամֆիթատրոններ:

Ստեղծվում էին մարդկանց և աստվածների ռեալիստական քանդակներ՝ հաճախ անհատական պատվերներով:

Նշե՛ք երեք հռոմեական աստված և բացատրե՛ք նրանց դերը։

1. Յուպիտեր – գլխավոր աստված, երկնքի և կայծակի աստված:
2. Յունոնա – Յուպիտերի կինը, ընտանիքի և մայրության հովանավորը:
3. Մարս – պատերազմի աստված, Հռոմի հովանավորը:

Ինչ շինանյութ հայտնագործեցին հռոմեացիները և ինչու՞ էր այն կարևոր։

Հռոմեացիները հայտնագործեցին բետոնը, որն օգտագործվում էր ամուր և մեծածավալ շինություններ կառուցելու համար: 

Ի՞նչ էր ամֆիթատրոնը, և ո՞րն էր ամենախոշորը Հռոմում։

Ամֆիթատրոնը շինություն էր, որտեղ անցկացվում էին գլադիատորական մարտեր և հանրային ներկայացումներ: Ամենամեծը Կոլիզեումն էր, որը տեղավորում էր մինչև 60,000 հանդիսական:

Ինչպես էին հռոմեացիները լուծում ջրի մատակարարման խնդիրը քաղաքներում։

Հռոմեացիները կառուցեցին ջրանցույցներ, որոնք խմելու և ոռոգման ջուր էին բերում տասնյակ կիլոմետր հեռավորությունից:

Ո՞ր կարևոր բարեփոխումը կատարեց Հուլիոս Կեսարը օրացույցի մեջ։ Ի՞նչ օրացույց է օգտագործվում այսօր։

Նա ներմուծեց հուլիանյան օրացույցը (արևային), որտեղ տարին ուներ 365 օր, իսկ նահանջ տարում՝ 366: Այսօր օգտագործվում է գրիգորյան օրացույցը, որը հիմնված է հուլիանյանի վրա:

Ներկայացնել օրինակներ , որոնցով հռոմեական մշակույթը ազդեց ժամանակակից աշխարհի վրա (օրինակ՝ լեզու, օրենք, ճանապարհներ և այլն):

• Լեզու. Լատիներենը դարձավ եվրոպական շատ լեզուների հիմք (ֆրանսերեն, իսպաներեն, իտալերեն):

• Օրենք. Հռոմեական իրավունքը հիմք է ժամանակակից իրավական համակարգերի համար:

• Ճանապարհներ. Հռոմեացիները կառուցեցին ճանապարհներ, որոնք դեռ օգտագործվում են:

• Օրացույց. Ամիսների անունները (հուլիս, օգոստոս) պահպանվել են:

• Ճարտարապետություն. Բետոնի օգտագործումը և կամարների կառուցումը ազդեցին ժամանակակից շինարարության վրա:

Առաջադրանք 2

Հունական և Հռոմեական քաղաքակրթությունների համեմատություն

1. Աշխարհագրական դիրք և տարածքային կառուցվածք

Հունաստան ձևավորվել է Բալկանյան թերակղզու տարածքում՝ բազում լեռնային հատվածներով ու ծովափնյա գոտիներով։ Այս աշխարհագրական պայմանները նպաստեցին քաղաք-պետությունների (պոլիսներ) ձևավորմանը, որոնք լինելով անկախ և ինքնուրույն կառավարման միավորներ, հաճախ միմյանց դեմ պատերազմում էին։

Հռոմ ձևավորվել է Ապենինյան թերակղզում՝ կենտրոնացված աշխարհագրական դիրքով, որը թույլ տվեց աստիճանաբար ընդլայնել իր տարածքները դեպի Միջերկրական ծովի ողջ ավազան։ Հռոմի տարածքային կառուցվածքն առավել միասնական էր, և նրա իշխանությունը կենտրոնացված էր մեկ պետության ներքո։

2. Քաղաքական համակարգ և կառավարման ձև

Հունաստանում գոյություն ունեին տարբեր քաղաք-պետություններ, որոնք ունեցել են իրենց համակարգերը։ Օրինակ՝

• Աթենքում՝ ժողովրդավարություն (քաղաքացիների մասնակցությամբ),
• Սպարտայում՝ օլիգարխիա (հզոր վերնախավի կառավարում)։

Քաղաքական կյանքը խիստ բազմազան էր և դինամիկ։

Հռոմում սկզբում տիրում էր թագավորական համակարգ, սակայն Ք.ա. 509 թ․ հիմնվեց հանրապետությունը, որը հետագայում վերածվեց կայսրության (Ք.ա. 27 թ․ Օկտավիանոս Ավգուստոսի ժամանակ)։ Հռոմը ուներ զարգացած մագիստրատուրայի համակարգ, սենատ և ընտրվող պաշտոնյաներ։ Ավելի ուշ կայսեր իշխանությունն ամրապնդվեց որպես անձնիշխանություն։

3. Իրավունքի և իրավակարգի զարգացում

Հունաստանում իրավունքները հիմնականում մնում էին բանավոր կամ տեղային սովորույթների մակարդակում։ Որոշ պոլիսներում՝ օրինակ Աթենքում, գրվեցին առաջին օրենքները (Սոլոնի օրենսդրությունը)։

Ո՞վ էր Սոլոնը

Սոլոնը (մոտ Ք.ա. 640 – Ք.ա. 560 թթ.) եղել է Աթենքի անվանի քաղաքական գործիչ, որն ընտրվել է արքոնտ (մագիստրատ) Ք.ա. 594/593 թթ.՝ հասարակական լուրջ ճգնաժամի պայմաններում։ Նա ստացել էր լիազորություններ հաշտեցնելու հասարակության մեջ կուտակված հակասությունները և կարգավորելու օրենքները։

Սոլոնի օրենքների հիմնական ուղղություններն ու բարեփոխումները

1. Սեյսախտեիա («Պարտքերի թոթափում»)

Սոլոնի ամենանշանավոր բարեփոխումը։ Դրանով՝

• Չեղարկվեցին գյուղացիների պարտքերը,
• Արգելվեց պարտքի դիմաց ստրկացնել Աթենքի քաղաքացիներին,
• Արտասահմանում ստրկացած քաղաքացիները վերադարձվեցին հայրենիք։

Նպատակ՝ ազատել գյուղացիությունը պարտքերի ճնշումից և կանխել զանգվածային աղքատացումը։

2. Հողային և տնտեսական բարեփոխումներ

• Սահմանվեցին հողօգտագործման նոր չափանիշներ,
• Խրախուսվեց արհեստագործությունը և առևտուրը,
• Օտարերկրացիներին թույլատրվեց բնակվել և տնտեսություն հիմնել Աթենքում՝ նպաստելով տնտեսական աշխուժացմանը։

3. Օրենքների գրավոր ամրագրում

• Սոլոնը կազմեց գրավոր օրենսգիրք, որը կախվեց հանրային վայրերում՝ բոլորին հասանելի դարձնելու նպատակով,
• Օրենքները կիրառվում էին թե՛ հանցագործությունների, թե՛ կենցաղային հարցերի կարգավորման մեջ։

Սա անցում էր բանավոր ավանդույթից դեպի իրավական պետություն։

4. Դատարանի և ժողովների բարեփոխում

• Հաստատվեց Հելիեա՝ ժյուրիով գործող ժողովրդական դատարանը, որտեղ կարող էին մասնակցել բոլոր ազատ քաղաքացիները։
• Բոլոր խավերի քաղաքացիները կարող էին ներկա գտնվել Ժողովում (Էկլեսիա)։

Սոլոնի օրենքների արժեքը պատմության մեջ

• Հիմք դրեց ժողովրդավարության զարգացմանը,
• Ստեղծեց սոցիալական շարժունության հնարավորություններ,
• Օրինականացրեց քաղաքացիական իրավունքների հասանելիությունը ավելի լայն շերտերի։

Հետաքրքիր փաստեր

• Սոլոնը հավատում էր, որ հավասարությունը պետք է լինի արդարության, ոչ թե բոլորին նույնը տալու միջոցով։
• Իր բարեփոխումներից հետո նա լքեց Աթենքը 10 տարով, որպեսզի չխանգարի նոր համակարգի կայացմանը։
• Նրա խոսքերից մեկում ասում է.
  «Գրելով օրենքները՝ ես փորձեցի այնպես անել, որ նրանք լինեն բավական խիստ հզորների հանդեպ, բայց ոչ չափազանց ծանր՝ խեղճերի վրա»։

Հռոմում զարգացավ իրավական մտածողությունը՝ հիմնվելով Տասներկու տախտակների օրենքների վրա (Ք.ա. 451 թ.)։ Հռոմեական իրավունքը դարձավ հիմք համաշխարհային իրավագիտության զարգացման համար։ Մինչ օրս շատ օրենքներ և իրավաբանական տերմիններ ծագում են հռոմեական համակարգից։

Տասներկու տախտակների օրենքներ (Ք.ա. 451–450 թթ.)

Ի՞նչ էին Տասներկու տախտակների օրենքները

Սրանք Հին Հռոմի առաջին գրավոր օրենքներն էին, որոնք փակցվել էին հասարակության տեսանելի վայրերում՝ տախտակների (տաբուլաների) վրա փորագրված։ Դրանց նպատակն էր ապահովել իրավունքի հավասարություն՝ հատկապես պատրիկների և պլեբեյների միջև։

Պատմական նախադրյալները

• Պլեբեյները երկար տարիներ դժգոհ էին, որ օրենքները միայն պատրիկներին հայտնի են։
• Պահանջում էին գրավոր օրենքներ, որպեսզի նրանց դեմ չկիրառվեն անհավասար կամ անարդար դատավճիռներ։
• Արդյունքում Ք.ա. 451 թ. ընտրվեց տասնյակի հանձնաժողով՝ օրենքներ մշակելու նպատակով։
• Ք.ա. 450 թ. պատրաստ եղան Տասներկու տախտակների օրենքները։

4. Հասարակական կառուցվածք

Հունաստանում հասարակությունը բաժանված էր քաղաքացիների, ոչ քաղաքացիների (մետեկներ) և ստրուկների։ Կանայք, չնայած որոշ քաղաքներում ունեին որոշ իրավունքներ, հիմնականում քաղաքական կյանքին չէին մասնակցում։

Հռոմում հասարակությունն ավելի խիստ դասակարգված էր՝

• Պատրիկներ (ազնվականներ),
• Պլեբեյներ (հասարակ ժողովուրդ),
• ստրուկներ։
  Պլեբեյները պայքարի արդյունքում հասան քաղաքացիական իրավունքների ընդլայնման։ Այստեղ ևս կանայք քաղաքական իրավունքներ չունեին։

5. Մշակույթ, փիլիսոփայություն և գրականություն

Հունական մշակույթը բացառիկ ներդրում ունեցավ փիլիսոփայության, գիտության, արվեստի և թատրոնի ոլորտներում։ Մեծագույն մտածողներ՝ Սոկրատես, Պլատոն, Արիստոտել, ձևավորեցին մտածողության այն ձևերը, որոնք մինչև այսօր հիմք են հանդիսանում եվրոպական քաղաքակրթության համար։

Հռոմեացիները, հենվելով հունական ավանդույթների վրա, զարգացրին պրագմատիկ մտածողություն՝ առավել կենտրոնացած լինելով իրավունքի, ինժեներիայի, գրավոր պատմագրության և պետության կազմակերպման վրա։ Գրականության մեջ հայտնի են Վերգիլիոսը, Ցիցերոնը, Տակիտոսը։

6. Ճարտարապետություն և ինժեներիա

Հունական ճարտարապետությունը կենտրոնանում էր գեղագիտական հավասարակշռության վրա՝ սյունազարդ տաճարներ (Դորիական, Իոնական, Կորնթոսյան ոճեր)։ Ճարտարապետությունը հիմնականում ուներ կրոնական ուղղվածություն։

Հռոմեական ճարտարապետությունը գործնական էր՝

• ակվեդուկներ,
• ճանապարհներ,
• ամֆիթատրոններ,
• հաղթակամարներ։
  Հռոմեացիները օգտագործում էին բետոն, որը թույլ էր տալիս կառուցել հսկայական շինություններ։

7. Տնտեսություն

Հունաստանը հիմնականում կենտրոնացած էր մանր տնտեսությունների վրա։ Արտադրությունը սահմանափակ էր, տնտեսությունը զարգանում էր առևտրի և ստրուկների աշխատանքի շնորհիվ։

Հռոմում տնտեսությունը խիստ ընդլայնված էր՝ ներառելով մեծածավալ գյուղատնտեսություն, առևտուր, գաղութների շահագործում, կառուցվածքային հարկային համակարգ։ Ստրատեգիական ճանապարհները նպաստում էին ապրանքների արագ շրջանառությանը։

8. Բանակ և ռազմական համակարգ

Հունաստանում բանակները կազմվում էին քաղաք-պետությունների կողմից և հաճախ տարբեր ռազմավարություններ ունեին։ Աթենքն ուներ հզոր նավատորմ, Սպարտան՝ կարգապահ ցամաքային զորք։

Հռոմեական բանակը կազմակերպված էր լեգեոնների համակարգով, դաստիարակվում էր խիստ կարգապահությամբ և օգտագործում էր ինժեներական տեխնիկա։ Հռոմեական հաղթարշավները նրանց վերածեցին միջերկրածովյան տիրակալի։

9. Կրոն և դիցաբանություն

Հունական կրոնը պոլիթեիստական էր, Աստվածները՝ Օլիմպոսյան՝ Զևս, Աթենաս, Ապոլոն և այլն։ Դիցաբանությունը խորապես ներթափանցել էր գրականության և արվեստի մեջ։

Հռոմեացիները հիմնականում ընդունեցին նույն աստվածներին՝ փոփոխված անուններով։ Կրոնը աստիճանաբար փոխվեց՝ ներշնչվելով օտար հավատքներից, իսկ հետագայում ընդունվեց քրիստոնեությունը։

Հունական դիցարանը հին հունական քաղաքակրթության կենտրոնական տարրերից է։ Հին հույները հավատում էին բազմաթիվ աստվածների, ովքեր ապրում էին Օլիմպոս լեռան գագաթին և կառավարում աշխարհն իրենց յուրահատուկ բնավորություններով, հարաբերություններով ու ուժերով։

Ստորև ներկայացված են Օլիմպիական գլխավոր աստվածները՝ հայտնի որպես 12 Օլիմպիացիներ, ինչպես նաև այլ կարևոր աստվածություններ։

Օլիմպիական աստվածները

Աստվածություն	Դեր / Ոլորտ	Նկարագրություն
Զևս (Ζεύς)	Գլխավոր աստված, երկինք, կայծակ	Թագավորում էր մյուս աստվածների վրա։ Իր ձեռքից կայծակներ էր նետում, համարվում էր արդարության պահապանը։
Հերա (Ήρα)	Զևսի կին, ամուսնության և ընտանիքի դիցուհի	Հոգ էր տանում կանանց, ընտանիքների մասին, հաճախ նախանձ էր Զևսի սիրավեպերի պատճառով։
Պոսեյդոն (Ποσειδών)	Ծովերի և երկրաշարժերի աստված	Զևսի եղբայրն էր, ուներ եռատող շամբուկ, համարվում էր ձկնորսների և նավաստիների հովանավորը։
Հադես (Άδης)	Ստորերկրյա աշխարհի տիրակալ	Թեև երբեմն դուրս էր թողնվում Օլիմպիացիների շարքից, նա կարևոր դեր ուներ՝ կառավարելով մահվան աշխարհը։
Աթենաս (Αθηνά)	Իմաստության, ռազմարվեստի դիցուհի	Զևսի գլխից ծնված, զինված և իմաստուն ռազմավար, համարվում էր Աթենքի պաշտպանուհին։
Արես (Άρης)	Պատերազմի աստված	Հերայի և Զևսի որդին, մարմնավորում էր դաժան ու արյունալի պատերազմը։
Աֆրոդիտե (Αφροδίτη)	Սիրո, գեղեցկության դիցուհի	Ծնվել էր ծովի փրփուրից, համարվում էր սիրո, կրքի և հմայքի խորհրդանիշ։
Ապոլլոն (Απόλλων)	Արևի, արվեստի, երաժշտության աստված	Զևսի և Լետոյի որդին, երաժշտության, բանաստեղծության, մարգարեության և առողջության դից։
Արտեմիս (Άρτεμις)	Որսի, վայրի բնության և կույսության դիցուհի	Ապոլլոնի քույրը, պաշտպանում էր բնությունն ու աղջիկներին։
Հերմես (Ερμής)	Աստվածների դեսպան, ճանապարհորդների, առևտրի աստված	Արագաշարժ ու խորամանկ, թևավոր սանդալներով ու գլխարկով։
Հեստիա (Εστία)	Ընտանեկան օջախի և կրակի դիցուհի	Խաղաղ, տան ջերմության պահապան։ Ավելի ուշ երբեմն փոխարինվում էր Դեմետրայով։
Դեմետրա (Δήμητρα)	Հողի բերրիության և գյուղատնտեսության դիցուհի	Հյուսիսային սեզոնների փոփոխության խորհրդանիշն էր՝ իր դստեր Պերսեփոնեի առևանգման առասպելով։

---

Այլ կարևոր աստվածություններ և էակներ

Անուն	Նկարագրություն
Դիոնիսոս	Գինու, տոնի և թատրոնի աստված
Հեփեստոս	Հրդեհի, մետաղագործության և արհեստների աստված
Պերսեփոնե	Դեմետրայի դուստրը, Հադեսի կին, գարնան ու մահվան համատեղ խորհրդանիշ
Էրոս	Սիրո և կրքի աստված, հաճախ պատկերվում է որպես թևավոր պատանի (հունական Կուպիդոն)
Նեմեսիս	Վրեժի և արդար պատժի դիցուհի
Մոյրեններ (Բախտավորներ)	Երեք կանացի էակներ, որոնք որոշում էին մարդկանց ճակատագիրը
Թանատոս	Մահվան անձնավորումը

Հռոմեական դիցարանը ձևավորվել է հին Իտալիայի ժողովրդի՝ լատինների, սաբինների և էտրուսկների կրոնական պատկերացումների հիման վրա, սակայն այն խորապես ազդվել է հին հունական դիցարանից։ Շատ հռոմեական աստվածներ նույնացվել են հունական աստվածների հետ՝ փոխառելով նրանց պատմությունները, հատկությունները, նույնիսկ կերպարները։

Հռոմեական գլխավոր աստվածները (Օլիմպիական)

Հռոմեական անուն	Հունական համարժեք	Դեր / Ոլորտ
Յուպիտեր (Jupiter)	Զևս	Գլխավոր աստված, երկնքի և կայծակի տիրակալ
Յունոնա (Juno)	Հերա	Ամուսնության, ընտանիքի և կանանց պաշտպան դիցուհի
Նեպտուն (Neptunus)	Պոսեյդոն	Ծովերի և երկրաշարժերի աստված
Պլուտոն (Pluto)	Հադես	Ստորերկրյա աշխարհի տիրակալ
Միներվա (Minerva)	Աթենաս	Իմաստության, ռազմարվեստի և արհեստների դիցուհի
Մարս (Mars)	Արես	Պատերազմի, ռազմի և քաջության աստված
Վեներա (Venus)	Աֆրոդիտե	Սիրո, գեղեցկության և պտղաբերության դիցուհի
Ապոլլոն (Apollo)	Ապոլլոն	Արևի, երաժշտության, մարգարեության աստված
Դիանա (Diana)	Արտեմիս	Որսի, լուսնի և կույսության դիցուհի
Մերկուրիուս (Mercurius)	Հերմես	Առևտրի, ճանապարհորդների և հաղորդակցման աստված
Վեստա (Vesta)	Հեստիա	Ընտանեկան օջախի, կրակի և տան դիցուհի
Ցերերա (Ceres)	Դեմետրա	Հողագործության և բերքի դիցուհի

---

Այլ կարևոր աստվածություններ

Անուն	Նկարագրություն
Բաքքուս (Bacchus)	Գինու, զվարճանքի և թատրոնի աստված (հուն.՝ Դիոնիսոս)
Վուլկան (Vulcanus)	Հրդեհի, երկաթի մշակման և դարբնության աստված (հուն.՝ Հեփայստոս)
Սատուռն (Saturnus)	Հնագույն դաշտերի, բերքի, ժամանակի աստված (հուն.՝ Կրոնոս)
Յանուս (Janus)	Դռների, անցումների, սկիզբների և վերջերի աստված, ուներ երկու դեմք՝ նայող անցյալին և ապագային
Ֆորտունա (Fortuna)	Բախտի և հաջողության դիցուհի
Նեմեսիս (Nemesis)	Վրեժի և արդարության դիցուհի (նաև հունական դիցարանում է)

Հունական քաղաքակրթության ժառանգությունը ամրագրված է ազատ մտածողության, փիլիսոփայության, արվեստի և քաղաքական գաղափարների զարգացման մեջ։

Հռոմեական քաղաքակրթությունը աշխարհին թողեց կայուն իրավական համակարգ, պետական կառավարման սկզբունքներ, ճարտարապետական նորարարություններ ու լատինական լեզվի հիմքով ստեղծված եվրոպական այբուբեններ։

Հունական և Հռոմեական քաղաքակրթությունները պատմության մեջ հանդես են եկել որպես մեկը մյուսի հիմք և շարունակություն։

• Հունաստանը՝ մտքի և գաղափարների մշակույթ։
• Հռոմը՝ կառույցների, իրավունքի և ուժի համակարգ։

Երկուսն էլ համարվում են արևմտյան քաղաքակրթության հիմքը, և նրանց ժառանգությունն այսօր առկա է իրավունքում, լեզվում, գիտության ու արվեստի մեջ։

Հունական և Հռոմեական քաղաքակրթությունների համեմատության հարցաշար

1. Ի՞նչ աշխարհագրական առանձնահատկություններ ունեին Հունաստանն ու Հռոմը, և ինչպես էին դրանք ազդում քաղաքական կառուցվածքի վրա։
2. Ինչ տարբերություններ կան Հունաստանի պոլիսային համակարգի և Հռոմի հանրապետական կառավարման միջև։ Նշեք մեկ օրինակ երկուսի համար։
3. Որն էր Սոլոնի օրենքների նշանակությունը Աթենքի հասարակական կառուցվածքի և ժողովրդավարության ձևավորման համար։
4. Ինչի՞ց բխեց Տասներկու տախտակների օրենքների անհրաժեշտությունը Հռոմում, և ի՞նչ էր դրանց հիմնական նպատակը։
5. Ինչ տարբերություններ և ընդհանրություններ կային Հունաստանի և Հռոմի հասարակական շերտերի միջև։ Ինչպիսի իրավունքներ ունեին պլեբեյները և մետեկները։
6. Ի՞նչ հիմնական արժեքներ էին արտահայտում հունական և հռոմեական փիլիսոփայությունը։ Նշեք մեկական փիլիսոփա կամ հեղինակ նրանցից։
7. Ինչպե՞ս էր արտահայտվում ճարտարապետության դերը Հունաստանում և Հռոմում՝ թե՛ ոճի, թե՛ գործնական կիրառության առումով։
8. Ինչպիսի՞ տնտեսական մոդելներ էին կիրառում Հունաստանը և Հռոմը։ Որն էր ստրուկների դերը յուրաքանչյուրում։
9. Ինչ տարբերություններ կան հունական և հռոմեական բանակի կազմակերպման և ռազմավարության մեջ։
10. Ինչպե՞ս փոխազդեցին Հունաստանի և Հռոմի դիցարանները։ Նշեք մեկ օրինակ աստծո, որը տեղափոխվեց հունականից հռոմեական։

Առաջադրանք 3

Հին Հռոմ— դիտել տեսանյութը ամփոփել 15-20 նախադասությամբ:

Առավել հետաքրքրասերները կարող են դիտել ստորև նշված տեսանյութը

Блеск и слава Древнего Рима — Все части — Документальный фильм

Աչքերի գիմնաստիկա

Ֆիզկուլտ րոպե

Առաջադրանքներ

Ա)  Հեքիաթում արտահայտված գաղափարն այն է, որ․

• ընկերոջը հյուրասիրելը կարևոր է
• միայն լավ ժամանակ անցկացնելով լավ ընկերներ չեն լինում
• ընկերոջը փորձելը լավ բան չէ
• կինը ամուսնու ամենաիմաստուն ընկերն է
• լավ ընկերը միշտ պատրաստ է օգնելու ընկերոջը
• լավ ընկեր լինել չի նշանակում իր մասին չմտածել։

Բ) Համաձայնե՛ք կամ մի՛ համաձայնեք ներկայացված մտքերի հետ՝ Ձեր պատասխանը հիմնավորելով հեքիաթից դուրս գրված համապատասխան հատվածներով և Ձեր վերլուծությամբ։

• Դհավալմուքհը նախօրոք գիտեր, որ առաջին ընկերը լավ ընկեր չէ, բայց անչափ սիրում էր նրան։

Ես համաձայն չեմ։ Դհավալմուքհը երկուսն էլ շատ էր սիրում, և միայն փորձությունից հետո պարզվեց՝ ով է իսկական ընկերը։

• Դհավալմուքհը ամեն օր օգտվում էր հարուստ ընկերոջ ճոխ սեղանից, իմանալով, որ նա այնքան էլ անկեղծ չէ։

Ես համաձայն չեմ։ Դհավալմուքհը հաճույքով էր ժամանակ անցկացնում նրա հետ, բայց չէր մտածում՝ նա անկեղծ է, թե ոչ։

• Կինն ասում էր, որ աղքատ ընկերը կարող էր ինչ-որ բանով հյուրասիրել, բայց չարեց դա, և դա նշանակում է, որ այնքան էլ լավ ընկեր չէ։

Ես համաձայն չեմ։ Հեքիաթում ներկայացված է, որ նա ուտելիք չուներ, բայց գրկաբաց ու անկեղծ ընդունեց հյուրերին։

• Կինը այնքան էլ չէր վստահում ամուսնու ողջամտությանը։

Համաձայն եմ ։Նա բազմիցս հակադրվում էր Դհավալմուքհի կարծիքին ու փորձում էր ապացուցել, որ իր տեսակետը ճիշտ է։ Նույնիսկ ասում էր, որ առաջին ընկերը ավելի է սիրում նրան։

• Դհավալմուքհը այնքան էլ անկեղծ չէր աղքատ ընկերոջ հետ․ նա նրան չասաց փորձության մասին։

Ես համաձայն չեմ։ Դհավալմուքհը ցանկանում էր տեսնել, թե իրականում ով է իրեն իսկապես սիրում և նվիրված։ Դա փորձություն էր, ոչ թե անազնվություն։

1. Առակը փոխադրի՛ր 5 նախադասությամբ:
   
   Ժամանակին մի փոքրիկ գյուղում ապրում էր մի ծերունի։ Նա հայտնի էր իր իմաստությամբ և ամեն մի խնդիր լուծելու կարողությամբ։ Մի օր մի երիտասարդ եկավ իմաստուն ծերունու մոտ և ասաց.
   — Ես խնդիր ունեմ։ Ես ինչ-որ մեկի կողմից խաբված եմ եղել և վրեժ եմ ուզում լուծել։ Ի՞նչ պետք է անեմ։
   Իմաստուն ծերունին պատասխանեց.
   — Նախքան վրեժխնդիր լինելը, դու պետք է ինքդ քեզ հարցնես, թե արժե՞ արդյոք դա։ Վրեժը ձեզ իսկական երջանկություն չի բերի։
   Երիտասարդը մի պահ մտածեց և հետո հարցրեց.
   — Բայց ի՞նչ, եթե ես վրեժխնդիր չլինեմ: Մարդիկ կմտածեն, որ ես թույլ եմ, չէ՞:
   Իմաստուն ծերունին պատասխանեց.
   — Իսկական ուժը գալիս է ներսից: Ներելու համար ավելի շատ քաջություն է պահանջվում, քան վրեժխնդիր լինելու համար: Եթե դուք կարողանաք ներել նրանց, ովքեր ձեզ հետ անարադար են վերաբերվում, դուք կգտնեք իսկական երջանկություն։
   Երիտասարդը մի պահ այդ ամենի շուրջ մտածեց և հետո շնորհակալություն հայտնեց իմաստուն ծերունուն իր խորհրդի համար։ Նա լքեց գյուղը, ավելի լավ ինքնազգացողությամբ։

1. Մի օր մի երիտասարդ եկավ իմաստուն ծերունու մոտ և ասաց, որ
   — ինքը խնդիր ունի։ Ինքը ինչ-որ մեկի կողմից խաբված է եղել և վրեժ է ուզում լուծել։ Ի՞նչ պետք է անի։

Իմաստուն ծերունին պատասխանեց.
— Նախքան վրեժխնդիր լինելը, նա պետք է ինքն իրեն հարցնի, թե արժե՞ արդյոք դա։ Վրեժը ձեզ իսկական երջանկություն չի բերի։

Երիտասարդը մի պահ մտածեց և հետո հարցրեց, թե
ի՞նչ, եթե ինքը վրեժխնդիր չլինի: Մարդիկ կմտածեն, որ նա թույլ է, չէ՞:

Իմաստուն ծերունին պատասխանեց, որ

Իսկական ուժը գալիս է ներսից: Ներելու համար ավելի շատ քաջություն է պահանջվում, քան վրեժխնդիր լինելու համար: Եթե իրենք կարողանաք ներել նրանց, ովքեր իրենձ հետ անարադար են վերաբերվում, իրենք կգտնեք իսկական երջանկություն։
Երիտասարդը մի պահ այդ ամենի շուրջ մտածեց և հետո շնորհակալություն հայտնեց իմաստուն ծերունուն իր խորհրդի համար։ Նա լքեց գյուղը, ավելի լավ ինքնազգացողությամբ։

3․ Շարունակիր այսպես․ քո գիրքը՝ գիրքդ
քո դպրոցը- դպրոցիդ
քո համակարգիչը – համակարգիչդ
քո եղբայրը – եղբորդ
քո գյուղը ՝ գյուղդ
քո հասցեն – հասցեդ
քո առաջադրանքները- առաջադրանքներդ

4․ Կետադրի՛ր։
Ես գնացի տուն, իսկ եղբայրս պարապմունքի։
Երբ բակ իջա տեսա, որ շունն արդեն այնտեղ չէ։
Հայրս բանկում է աշխատում, իսկ մայրս դպրոցում։
Գագիկը շախմատ խաղալ է սիրում, իսկ Նարեն ֆիլմ դիտել։
Առավոտյան մենք դասի գնացինք, իսկ ծնողներս աշխատանքի։

5․ Դարձվածքները բացատի՛ր։
Ձայնը գլուխը գցել — Բարձր գոռալ
Խոսքը քամուն տալ — Իզուր խոսել
Երկու ոտքը մի մաշիկ դնել- Իր ասածի վրա պնդել
Կրիայի քայլերով- դանդաղ
Թռչունի թևով- թռչնաթև
Ցավոտ տեղին դիպչել- թույլ տեղը ցավացնել
Տեղը նեղ լինել –  Դժվար վիճակում գտնվել
Սիրտը քարանալ- դաժանանալ
Հոնքերը կիտել — տխրել
Հացը կտրել – պաշտոնը ձեռքից խլել

6․ Գրի՛ր շարադրություն՝ Բնության հրաշքները․․․
Բնության հրաշքներ
Դերեր
Խոտ-Սամվել Բաբաջանյան
Ծառ-Գագիկ Խաչատրյան
Լինում է չի լինում Բնության աշխարհ։ Այդ աշխարհում խոտը նառկոտիկ է ընթ

1. Ո՞ր դարում ընկավ ամբողջ Ապենինյան թերակղզին Հռոմի տիրապետության տակ։
   • Ք. ա. III դարում (մ.թ.ա. 3-րդ դարում):
2. Ո՞ր պետության դեմ սկսեց Հռոմը պատերազմներ Սիցիլիա կղզու համար։ Ո՞ր նշանավոր զորավարն է հիշատակվում Կարթագենի կողմից։
   • Կարթագենի դեմ։ Կարթագենցի նշանավոր զորավարը Հաննիբալն էր:
3. Ինչու՞ էին կարևոր Հռոմի հաղթանակները Կարթագենի նկատմամբ։ Ի՞նչ պատահեց Կարթագեն քաղաքին։
   • Հաղթանակները Կարթագենի նկատմամբ Հռոմին դարձրին Միջերկրական ծովի արևմուտքի գերիշխող տերություն։
   • Կարթագենը նվաճվեց և հիմնահատակ ավերվեց (Ք. ա. 146 թ.):
4. Ք.ա. I դարում Հռոմի վերահսկողության տակ անցան հետևյալ տարածքները. լրացրո՛ւ բացթողումները՝ Փոքր Ասիան, _______, և ______։
   • Ասորիքը և Փյունիկիան:
5. Ովքե՞ր էին Հռոմի առաջին եռապետության երեք զորավարները։ Ինչպիսի՞ն էր նրանց միասնությունը։
   • Հուլիոս Կեսարը, Գնեոս Պոմպեոսը և Մարկոս Կրասոսը:
   • Նրանց միությունը անկայուն էր, քանի որ յուրաքանչյուրը ձգտում էր մենիշխանության:
6. Ի՞նչ պատահեց Կրասոսին և ինչ հետևանք ունեցավ դա եռապետության համար։
   • Կրասոսը զոհվեց Ք. ա. 53 թ. պարթևների դեմ պատերազմում:
   • Սրա հետևանքով եռապետությունը քայքայվեց, և Կեսարի ու Պոմպեոսի միջև բախում սկսվեց:
7. Ք.ա. 49 թ. Հռոմում ինչպիսի՞ պատերազմ սկսվեց և ինչպե՞ս ավարտվեց։
   • Սկսվեց քաղաքացիական պատերազմ Կեսարի և Պոմպեոսի միջև:
   • Ավարտվեց Կեսարի հաղթանակով, իսկ Պոմպեոսը սպանվեց:
8. Ով էր Օկտավիանոսը և ի՞նչ տիտղոսներ ստացավ Ք.ա. 27 թ․։ Ինչպե՞ս էր կոչվում Հռոմի այս նոր ժամանակաշրջանը։
   • Օկտավիանոսը Կեսարի ազգականն ու ժառանգն էր:
   • Ք. ա. 27 թ. ստացավ «Օգոստոս» (Բարձրացյալ) և «իմպերատոր» տիտղոսները:
   • Այս ժամանակաշրջանը կոչվում էր Պրինցիպատ (կամ Վաղ կայսրություն):
9. Ո՞ր կայսեր օրոք Հռոմեական կայսրությունը հասավ իր տարածքային ամենամեծ չափսերին։ Ի՞նչ տարածքներ գրավվեցին այդ շրջանում։
   • Տրայանոս կայսեր օրոք (Ք. հ. II դար):
   • Գրավվեցին Դակիան (ներկայիս Ռումինիա) և Միջագետքը:

Համո Սահյան (Համազասպ Միքայելի Սահյան, 1914-1993) հայ բանաստեղծ, արձակագիր, թարգմանիչ և հասարակական գործիչ էր, որն իր մեծ ավանդն ունի հայ գրականության զարգացման գործում:

Կենսագրություն

• Ծնվել է 1914 թ. ապրիլի 14-ին, Լոռու մարզի Ախթալա գյուղում։
• Սովորել է Երևանի պետական համալսարանի բանասիրական ֆակուլտետում։
• Աշխատել է որպես գրականության ուսուցիչ, ապա՝ «Սովետական գրականություն» ամսագրի խմբագիր։
• Մահացել է 1993 թ. հուլիսի 1 7-ին, Երևանում։

Գրական գործունեություն

Սահյանի ստեղծագործությունները բնութագրվում են բնության, հայրենիքի, մարդկային զգացմունքների և փիլիսոփայական խոհերի լիրիկական ներկայացմամբ։ Նրա բանաստեղծություններին բնորոշ են պարզությունը, խորությունը և երաժշտականությունը։

Գրքերից հիշարժան են.

• «Առաջին երգը» (1935)
• «Երկրային ճանապարհներ» (1960)
• «Սպիտակ գիրք» (1972)
• «Հայոց աշխարհ» (1981)

Նա նաև թարգմանել է ռուս (Պուշկին, Լերմոնտով), եվրոպական (Գյոթե, Շիլլեր) և այլ հեղինակների ստեղծագործությունները։

Մրցանակներ և պարգևներ

• Հայաստանի պետական մրցանակ (1974)
• Մեսրոպ Մաշտոցի շքանշան (1984)
• ԽՍՀՄ ժողովուրդների բարեկամության շքանշան

Հիշատակ

Նրա անունով են կոչվել Երևանի փողոց, դպրոցներ, իսկ 2014-ին նշվել է նրա ծննդյան 100-ամյակը։

Սահյանի ստեղծագործությունները մինչ օրս մեծ ժողովրդականություն են վայելում և ուսումնասիրվում են դպրոցներում ու համալսարաններում։

Oգտվել եմ DeepSeek կայքից։

Սովորում ենք ճիշտ լվացվել

https://youtube.com/watch?v=rZ8tVgFyY84%3Ffeature%3Doembed

Քանի որ մեր ձեռքերը մեր մարմնի ամենաօգտագործվող մասն են, դրանք հարկավոր է հաճախակի լվանալ:

Լվացվելու համար օգտագործում ենք ջուր և օճառ: Օճառը լինում է պինդ և հեղուկ : Ցանկալի է օգտագործել հեղուկ օճառ, քանի որ այն գտնվում է փակ ամանում և ձեռքից ձեռք չի անցնում:

Լվացվելը պարտադիր է ուտելուց , սնունդ պատրաստելուց առաջ, պետքարանից հետո, դրսից տուն գալուց, կենդանիների հետ շփվելուց, հողի հետ խաղալուց հետո և այլն:

Լվացվելիս պետք է ուշադրություն դարձնել եղունգների տակին, մատների միջև տարածություններին:

Ձեռքերը պետք է լավ չորացնել անձնական սրբիչով, կամ թղթե անձեռոցիկով: